Contactdag 'Water & Land': een inspirerende afsluiter én een nieuw begin
Op 3 oktober brachten CAG en het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) in Antwerpen erfgoedwerkers, landschapsbeheerders, onderzoekers en praktijkdragers uit Vlaanderen en Nederland samen voor de contactdag Water & Land. Drie jaar samenwerking mondde uit in een inspirerende dag vol ontmoeting, reflectie en nieuwe perspectieven.
De blik vooruit
De belangrijkste resultaten, inzichten en ervaringen uit 'Water & Land' stonden centraal, maar de blik was tegelijk gericht op wat nog komt. Want het potentieel om immaterieel erfgoed een plaats te geven in duurzaam landschapsbeheer is nog lang niet uitgeput. Integendeel: 'Water & Land' liet zien hoeveel kansen er zijn om erfgoedkennis en -praktijken te verweven met de uitdagingen van klimaat en landschap.
Die wil om verder te bouwen klonk door in het hele programma, van de première van de documentaire 'Water & Land. Immaterieel erfgoed als motor voor een klimaatrobuuste toekomst' tot de boeiende bijdragen van de sprekers die elk vanuit hun eigen expertise de verbinding tussen erfgoed, landschap en klimaatverandering verkenden.
Een warm welkom
In het prachtige gebouw van Campus Opera verzamelden de deelnemers voor een dag vol ontmoeting en uitwisseling. In het Atrium vormden de videoreportages van Water & Land een sfeervolle binnenkomer, die meteen de toon zette voor de gesprekken en de nieuwsgierige energie die de dag zou kenmerken. Lode Roels (VRT) leidde alles in goede banen als gastheer en moderator.
De voormiddag ging van start met een warm welkom door Yves Segers, coördinator van CAG, en Saskia Van Oostveen, directeur van KIEN. Zij blikten terug op de vruchtbare samenwerking tussen beide organisaties en benadrukten hoe belangrijk het is om de opgebouwde kennis en netwerken verder te verankeren in het erfgoedveld.
Eeuwenoud geo-erfgoed
Professor dr . Gert Verstraeten (KU Leuven) opende met een inzichtelijke keynote over de vorming van Vlaamse valleigebieden door de eeuwen heen. Hij toonde hoe natuurlijke én menselijke processen het landschap hebben gevormd, en hoe sporen van vroegere periodes vandaag nog steeds zichtbaar zijn in bodemlagen en reliëf.
Zijn oproep was duidelijk: wie aan natuurherstel werkt, moet ook oog hebben voor dit waardevolle geo-erfgoed. Een interdisciplinaire en holistische benadering – met aandacht voor geofysische, ecologische en cultuurhistorische processen – is daarbij essentieel.
Het project Water & Land
Na de eerste keynote was het tijd voor de voorstelling van het project 'Water & Land'. Laura Danckaert (CAG) lichtte toe op welke manier 'Water & Land' onderzocht hoe immaterieel erfgoed kan fungeren als hefboom voor klimaatadaptatie en -mitigatie. Ze illustreerde hoe kennis en tradities uit het verleden kunnen inspireren bij hedendaagse uitdagingen, en hoe samenwerking tussen erfgoedwerkers, beleidsmakers en gemeenschappen cruciaal is om die vertaalslag te maken.
Blikvanger van de voormiddag was de première van de documentaire 'Water & Land. Immaterieel erfgoed als motor voor een klimaatrobuuste toekomst'. Aan de hand van de onderzochte praktijken – van graslandbevloeiing tot composteren – en met inzichten van Ignace Schops (Regionaal Landschap Kempen en Maasland) en Gertjan de Boer (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), toont de film de vele verbindingen tussen erfgoed, klimaat en maatschappelijke veerkracht.
Na de documentaire vervolgde Laura Danckaert haar presentatie met een reflectie op drie jaar Water & Land en de belangrijkste inzichten uit het pilootproject.
- Er is nood aan een mentaliteitswijziging: erfgoed is niet statisch en een bron van belemmering, maar een bron van oplossingen.
- Coproductie en samenwerking zijn essentieel – van keukentafelgesprekken tot beleidsdomein overschrijdende partnerschappen.
- Voor de nodige beleidsaanpassingen zijn goede voorbeelden cruciaal: pilootprojecten verdienen daarin alle aandacht.
- Onderbouwend interdisciplinair onderzoek zet de duurzame claims van immaterieel erfgoed om in harde bewijzen.
In dialoog: erfgoed, beleid en praktijk
In een verdiepend panelgesprek reflecteerden Tim Soens (Universiteit Antwerpen), Riet Meijer (Hooydonkse Watermolen) en Gertjan de Boer (Rijksdienst Cultureel Erfgoed) op het project en blikten ze vooruit op de toekomst. Er is zeker draagvlak is voor erfgoed als hefboom, op voorwaarde dat de meerwaarde tastbaar wordt gemaakt.
De panelleden benadrukten daarbij het belang van verder onderzoek – van historische kaarten over geologisch data tot onderzoek naar functieverweving – om de link tussen landschap en erfgoed te blijven versterken. In een dichtbevolkt gebied als Vlaanderen en Nederland, met steeds minder open ruimte, is inspiratie halen uit historische landschappen niet vanzelfsprekend, maar wél enorm waardevol. Samenwerking is hierbij essentieel: informeel beginnen, structureel verderzetten.
De erfgoedsector moet hierin een actieve rol opnemen als bruggenbouwer, zo klonk het eensluidend. Samen met ambassadeurs in andere sectoren moeten we erfgoed positioneren als deel van de oplossing, niet als obstakel, ook al vraagt dat soms maatwerk, creativiteit en realisme. Eindigen deden de panelleden met een realistische noot: veel erfgoedpraktijken zijn arbeidsintensief en opschaling is niet altijd haalbaar. Zoeken hoe ons erfgoed wél inspiratie kan bieden, en vertaald of aangepast kan worden naar actuele uitdagingen is dus de sleutel.
UNESCO: immaterieel erfgoed en klimaatadaptatie
Als vicevoorzitter van de Vlaamse UNESCO Commissie plaatste Jorijn Neyrinck het project in een internationaal kader. Ze koppelde Water & Land aan globale trends zoals de groeiende aandacht voor UNESCO Man & Biosphere-gebieden – met Kempen~Broek als eerste Belgisch-Nederlands gebied – en de activiteiten van UNESCO in bijvoorbeeld een Guidance Note rond immaterieel erfgoed en klimaatverandering. Jorijn zette daarbij het project Water & Land in de bloemetjes als gangmaker op verschillende niveaus: Vlaams, Nederlands én internationaal.
Keynote door Jan van der Ploeg
Na de lunch nam dr. Jan van der Ploeg (Van Hall Larenstein) ons mee naar de Stille Zuidzee, waar hij het belang van lokale gemeenschappen en hun Traditionele Ecologische Kennis (TEK) onderstreepte. Zijn boodschap klonk herkenbaar: kennis en praktijken zijn plaatsgebonden, maar de uitdagingen universeel.
Ook aan de andere kant van de wereld is meer dan duidelijk dat deze lokale kennissystemen naar waarde dienen geschat te worden. Maar, lokale gemeenschappen kunnen het niet alleen, en sommige (klimaat)bedreigingen zijn zo groot dat een zogenaamde ‘renaissance’ van lokaal natuurbeheer geen zaligmakende oplossing is. Problemen rond schaalvergroting van dit soort lokale, duurzame praktijken en continuïteit in natuurbeschermingsprojecten zijn zowel in de Stille Zuidzee als in Vlaanderen en Nederland belangrijke aandachtspunten.
Parallelle sessies: verdieping en interactie
Hierna doken we in drie werksessies dieper in specifieke thema’s:
Sessie 1 – Integraal samenwerken rond klimaatrobuust (water)erfgoed
De bijdragen van Eric Brinckmann (Het Lankheet), Jan Bastiaens (Agentschap Onroerend Erfgoed) en Patrick Golkowski (Watering De Dommelvallei) toonden hoe historische waterbeheersystemen geen pasklare oplossingen bieden, maar wel kunnen inspireren voor hedendaagse klimaatuitdagingen. Kaarten en data, zoals vloeiweidenkaarten, helpen om historische kennis te vertalen naar toekomstgerichte oplossingen.
Sessie 2 – In kaart brengen en registreren van groen erfgoed
Els Oostvogels (Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete), Kathleen de Clercq (Hogeschool PXL) en Lex Roeleveld (Heg & Landschap) onderzochten hoe groene erfgoedpraktijken behouden kunnen worden, welke impact ze hebben op biodiversiteit, en welke rol erfgoedgemeenschappen hierin spelen.
Sessie 3 – Blik vooruit: vervolgonderzoek immaterieel erfgoed en klimaatverandering
Susanne Bergwerff (KIEN), Gertjan de Boer (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) gingen dieper in op hoe klimaatverandering ons erfgoed beïnvloedt. Joris Relaes (ILVO) vertelde hoe het Instituut voor Landbouw en Visserij Onderzoek vooral bezig is met de toekomst van de landbouw en hoe technologie op een slimme manier kan ingezet worden, maar desondanks ook steeds meer het belang (her)ontdekt van tacit knowledge. In de discussie die volgde, klonk een oproep om hokjes en beleidsdomeinen te overschrijden en een pleidooi om geen ideologische ‘gevechten’ te voeren maar gewoon te doen: 'Voorwaarts naar de basis!'.
Toekomst
De contactdag 'Water & Land' maakte duidelijk dat het thema sterk leeft. De vele positieve reacties, nieuwe contacten en uitgewisselde ideeën tonen dat er bereidheid is om verder samen te werken en nieuwe wegen te verkennen.
De opgebouwde kennis, de vele samenwerkingen en de gedeelde inspiratie vormen een stevig fundament voor de toekomst. Samen blijven we bouwen aan een erfgoedwerking die verbindt – tussen mens en landschap, tussen verleden en toekomst.
