Leerrijk verleden
Kennis van vroeger voor oplossingen vandaag
In het themajaar ‘Bodem’ gingen CAG en KIEN samen met de erfgoedgemeenschap van composteren op zoek naar duurzame toepassingen, maar vooral het erfgoedkarakter van deze praktijk. De kansen zijn groot, maar de uitdagingen evenzeer. Om dit immaterieel erfgoed als hefboom in klimaatopgaven in te zetten, zijn er vier grote aandachtspunten.
1. Nood aan een mentaliteits-wijziging
Het huidige cultuurlandschap is het resultaat van duizenden jaren aan wisselwerking tussen natuurlijke processen en allerlei menselijke ontwikkelingen. De afgelopen 70 jaar hebben we dat landschap naar onze hand gezet, uitgaande van de maakbaarheid van de natuur. We lopen nu echter tegen de grenzen van dat idee aan, met alle gevolgen van dien. Onze bodems raken uitgeput en krijgen het steeds lastiger met klimaatextremen.
Een ommekeer in onze omgang met het landschap is nodig. Van de maakbaarheid van onze omgeving terug naar leven met en in het landschap, en met aandacht voor het belang van ecosysteem-diensten. Voor veel immaterieel erfgoedpraktijken, is de link met ecosysteemdiensten geen voor de hand liggende. Een praktijk als composteren – die dan misschien geen evidente immaterieel erfgoedpraktijk is – is wél al regelmatig beschreven aan de hand van de ecosysteemdiensten die ze levert. In dit geval kan het misschien net interessant zijn om culturele ecosysteemdiensten uit te lichten en zo een holistische visie te schetsen. Bijvoorbeeld het feit dat composteerders een bron van kennis omvatten, dat ze in een groene werkomgeving met een buitenactiviteit bezig zijn tijdens het composteren. Culturele ecosysteemdiensten zijn onder andere belangrijk voor cognitieve ontwikkeling en verrijking, en kunnen in de nodige mentaliteitswijziging een rol spelen.
Ik denk dat kennis van vroeger van hele grote waarde is. Hier zaten boeren voor ons die generaties lang dit landschap en de bodem hebben leren kennen. Wij nemen dat zeker mee en kijken bijvoorbeeld naar historische kaarten. Daarin zie je hoe een landschap vroeger werd ingedeeld. Vaak zijn dat hele bewuste keuzes. Boeren wisten waar het nat is, waar een droge plek is, waar je het beste je fruitgaard kan aanplanten
– Iris Claessens, Natuurinclusieve boerderij ‘t Sierveld
2. Coproductie als sleutelwoord
Erfgoedgemeenschappen kunnen waardevolle lokale inzichten toevoegen aan kennis over klimaat- en milieuveranderingen. Toch is kijken naar het verleden nog niet altijd vanzelfsprekend voor beleidsmakers of waterloop- en landschapsbeheerders. Daarom is coproductie essentieel: door van bij het begin verschillende partijen en kennissystemen te betrekken bij het opstellen van beleids- en beheersplannen of beheersovereenkomsten, ontstaat een breder en beter onderbouwd beleid.
Voor composteren liggen er heel wat kansen in samenwerking om reststromen te combineren en een bodemverbeterend eindproduct te delen. Het meenemen van de kennis en praktijkervaring van met name boerderijcomposteerders in de ontwikkeling van regelgeving is een belangrijk voorbeeld van hoe coproductie de toekomst van composteren mee kan faciliteren.
Het opzetten van netwerken en contacten is een belangrijke aanbeveling om coproductie te realiseren. Door in regelgeving en richtinggevende kaders ook lokale kennis te betrekken, door aan samenwerking en kennisdeling te doen, kunnen praktijken als (boerderij)composteren gefaciliteerd worden.
3. Nood aan beleid en goede voorbeelden
De koppeling tussen duurzame ontwikkeling en erfgoed krijgt nog te weinig aandacht. CAG en KIEN willen beleidsmakers, professionals en het publiek bewust maken van het belang van deze verbinding. In het geval van composteren zijn er tal van projecten en programma’s die reeds inzetten op het belang van onze bodemgezondheid en praktijken die daarbij helpen, zonder dat er een expliciete focus op erfgoed is of veel aandacht gaat naar de zintuiglijke kennis rond composteren. Er zijn bovendien reeds op niveau van de Vlaamse overheid enkele voorbeelden die aantonen dat aandacht voor bodemgezondheid groeit.
Dit soort projecten en programma’s zijn cruciaal, enerzijds omdat het een wettelijke uitzondering kan betekenen voor voorbeelden als boerderijcomposteren en daardoor pilootprojecten mogelijk maakt zonder beleidsaanpassingen. Anderzijds zijn ze van onschatbare waarde omdat ze aantonen dat het kan werken in praktijk, en dat een faciliterend wetgevend kader dus nodig is.
Veel landbouwers zijn geïnteresseerd in onze reststromen voor boerderijcompostering. Alleen missen we nu op momenten dat wettelijk kader, waar er achter de schermen heel hard aan gewerkt wordt zodat het realistisch is voor de landbouwers en dat het ook realistisch is voor ons.
- Wim Dirckx, Natuurpunt
4. Onderbouwen met onderzoek
Willen we immaterieel erfgoed of oude kennis meenemen in toekomstplannen, adaptatiestrategieën en beleid, is meer onderzoek nodig. In andere praktijkvoorbeelden uit het project Water & Land, ging het om onderzoeken van duurzaamheidsclaims van immaterieel erfgoed. In het geval van composteren gaat het eerder over historisch onderzoek naar de praktijk. Er wordt namelijk al heel wat landbouwkundig, biologisch, ecologisch onderzoek gedaan naar composteren, zeker als het over boerderijcomposteren gaat. Daarvoor werken onderzoekers bovendien al intensief samen met landbouwers om kennis te vergaren.
“Kennisuitwisseling van landbouwer tot landbouwer is belangrijk. Uiteraard kunnen wetenschappers daar veel kunnen aan toevoegen door beter te begrijpen: “Wat is er hier aan het gebeuren en waarom werkt het hier niet en daar wel?”. – Jeroen Watté, Regenerate4Resilience
Daarnaast biedt de geschiedenis ons ook gerichte ideeën over hoe we ons kunnen aanpassen aan een veranderende omgeving. Onderzoek naar de veranderende ecosysteemdiensten van het landschap leert ons ook hoe het landschap en onze omgang ermee evolueerde.
Besluit
Het integreren van immaterieel erfgoed in ontwikkeling, beheer, beleid en onderzoek vraagt een nieuwe manier van denken. Het daagt de conventionele denkpatronen en gevestigde waarden uit. Ook voor onze bodemvruchtbaarheid kan het interessant zijn om te kijken naar en inspiratie te halen uit het verleden. Zonder een diepgaande wetenschappelijke kennis, wisten mensen vroeger al hoe zorg te dragen voor onze bodem. Vandaag kan die ‘intieme kennis’ (zoals UNESCO het benoemt) onderbouwd worden met wetenschappelijk onderzoek en hoogtechnologische ontwikkeling. Om dit waar te maken is samenwerking cruciaal: tussen landbouwers onderling, tussen landbouw en natuur, landbouw en (historisch) onderzoek, enzovoort. Belangrijke stappen worden daarin al gezet. Composteren is één voorbeeld van een bodemverbeterende praktijk, maar er zijn tal van andere manieren om onze bodemgezondheid op te krikken, of breder zelfs interessant zijn in kader van klimaatadaptatie en -mitigatie. Immaterieel erfgoed van water en land heeft het landschap eeuwenlang gevormd. Laten we ervoor zorgen dat het ook in de toekomst een leidende rol mag spelen.
