Leerrijk verleden

Water en bodem(samenstelling) structureren van oudsher het landschap. Maar de afgelopen 70 jaar hebben we dat landschap naar onze hand gezet, uitgaande van de maakbaarheid van de natuur. Waterlopen werden recht getrokken, onvruchtbare bodems werden vruchtbaar gemaakt en het landschap werd opnieuw ingericht naar onze eigen wensen. We lopen nu tegen de grenzen van dat idee aan. Een ommekeer in onze omgang met het landschap is nodig. Van de maakbaarheid van onze omgeving terug naar leven met en in het landschap, en met aandacht voor het belang van ecosysteemdiensten.

Erfgoedgemeenschappen kunnen kennis over klimaat- en milieuveranderingen aanvullen met lokale inzichten. Maar kijken naar het verleden is nog niet altijd een logische stap voor beleidsmakers of waterloop- en landschapsbeheerders. Daarom is coproductie, of het betrekken van verschillende partijen en kennissystemen van bij het begin, essentieel bij het opstellen van beleids- en beheersplannen. Erfgoedgemeenschappen kunnen op die manier hun kennis delen en zich betrokken voelen bij duurzame, toekomstgerichte gebiedsontwikkeling. Tegelijkertijd kunnen beleidsmakers ook de mogelijkheden of net belemmeringen delen om erfgoed een actieve rol toe te kennen. Door uit te gaan van coproductie, wordt een aanpak vanuit verschillende invalshoeken en over beleidsdomeinen heen mogelijk. En dat is ook nodig. Natuur en cultuur zijn in realiteit onafscheidelijk en van elkaar afhankelijk.

De verbinding tussen duurzaamheid, ontwikkeling en erfgoed staat nog in zijn kinderschoenen. CAG en KIEN streven ernaar beleidsmakers, professionals en het publiek het belang van deze link te laten inzien. Er zijn vandaag in verschillende beleidsinstrumenten, visieteksten of strategieën kapstokken waaraan een actieve rol voor erfgoed opgehangen kan worden, bijvoorbeeld in de Visie2050. Maar voor aanpassingen in het beleid is er nood best practices en visionaire streefbeelden die bijdragen aan een cultuuromslag. Om de mindset te veranderen naar een participatief beheer en een andere kijk op landschap, natuur en erfgoed, kunnen ook theoretische concepten zoals het ‘Biocultural Heritage Framework’ helpen. 

Immaterieel erfgoed is vaak cruciaal in het begrijpen van watersystemen en waterloopbeheer. Erfgoedpraktijken hebben vaak sterk bijgedragen aan het ontstaan en de ontwikkeling van een gebied. Historische vormen van landgebruik en waterbeheer brengen namelijk eigen ecologische waarden met zich mee. Denk aan de soortenrijkdom in de vloeiweiden, die net afhankelijk zijn van regelmatige bevloeiing. Of de wateropstuwing door watermolens, die heeft geleid tot vernatting van bovenstroomse gebieden en veenvorming. Bovendien gaat het niet enkel om de biologische en ecologische invloed die erfgoed (gehad) heeft, maar ook over de identiteitsvorming en sociale aspecten die met de erfgoedpraktijk samenhangen. Het bestuderen van historische systemen biedt inzicht in die effecten van immaterieel erfgoed.

Het inbedden van immaterieel erfgoed in ontwikkeling, in beheer, in beleid en in onderzoek vereist een nieuwe blik. Het daagt de conventionele denkpatronen en gevestigde waarden uit. Het themajaar ‘Waterbeheer’ legt bloot dat er nog heel wat noden zijn: aan goede voorbeelden, aan verder onderzoek, aan sensibilisering over immaterieel erfgoed van water en land, aan borging van dat immaterieel erfgoed, aan beleid, aan domeinoverschrijdend en participatief beheer…. Immaterieel erfgoed van water en land is landschapsvormend en bepalend geweest. Laat het dit ook in de toekomst (mogen) zijn.