Leerrijk verleden
Kennis van vroeger voor oplossingen vandaag
In het themajaar ‘Behoud van Biodiversiteit’ gingen CAG en KIEN samen met de erfgoedgemeenschappen van heggenvlechten en imkerij op zoek naar duurzame toepassingen van deze immaterieel erfgoedpraktijken. De kansen zijn groot, maar de uitdagingen evenzeer. Om dit immaterieel erfgoed als hefboom in klimaatopgaven in te zetten, zijn er vier grote aandachtspunten.
1. Nood aan een mentaliteits-wijziging
Water en bodem hebben het landschap altijd gevormd. Maar de afgelopen 70 jaar hebben we dat landschap volledig naar onze hand gezet. Waterlopen werden recht getrokken, onvruchtbare bodems werden vruchtbaar gemaakt en het landschap werd ingericht naar onze eigen wensen. In Nederland alleen al verdween door schaalvergroting en ruilverkaveling meer dan 200.000 kilometer heg. Minder dan de helft van de ooit aanwezige heggen blijft vandaag nog over.
We lopen nu tegen de grenzen van de maakbaarheid aan. Het is tijd om weer mét het landschap te leven in plaats van het te beheersen. Water- en bodemgestuurd denken moet opnieuw centraal komen te staan, met aandacht voor het belang van ecosysteemdiensten. Maar dat vraagt om een mentaliteitsverandering. Immaterieel erfgoed daarbij helpen. Het bevat een heel scala aan ideeën en inspiratie bevat en steunt op eeuwenlang samenleven met natuur en landschap. Het creëert verbondenheid tussen mens en natuur.
Hobbyimkers kunnen een heel verschil kunnen maken, op gebied van kennisoverdracht naar biodiversiteit en naar nieuwe technieken. Het is prachtig hoe dat oude ambacht stand heeft gehouden. En als we dan nu kijken naar de nieuw technologieën die ingezet worden om dus niet zozeer dat oude ambacht weg te drukken, maar om terug dat oude ambacht te gaan valoriseren. Ik vind dat prachtig.
– René De Backer, voorzitter Vlaams Bijeninstituut
2. Coproductie als sleutelwoord
Erfgoedgemeenschappen kunnen waardevolle lokale inzichten toevoegen aan kennis over klimaat- en milieuveranderingen. Toch is kijken naar het verleden nog niet altijd vanzelfsprekend voor beleidsmakers of waterloop- en landschapsbeheerders. Daarom is coproductie essentieel: door van bij het begin verschillende partijen en kennissystemen te betrekken bij het opstellen van beleids- en beheersplannen of beheersovereenkomsten, ontstaat een breder en beter onderbouwd beleid.
Een goed voorbeeld hiervan vinden we in de Ooijpolder, in het Nederlandse Gelderland. De afgelopen 15 jaar zijn hier verschillende experimenten uitgevoerd om de biodiversiteit te herstellen in het natuurgebied, zoals de aanleg van houtwallen en bloemenstroken. Dit gebeurde in nauwe samenwerking tussen de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, stichting Via Natura (die inzet op landschapsbeheer en -participatie) en lokale landbouwers , met een gedeelde langetermijnvisie. Met succes!
Coproductie biedt erfgoedgemeenschappen de kans om hun kennis actief te delen en zich betrokken te voelen bij duurzame, toekomstgerichte gebiedsontwikkeling. Tegelijkertijd krijgen beleidsmakers inzicht in de kansen en uitdagingen rond de actieve rol van erfgoed. Zo ontstaat een integrale aanpak vanuit verschillende invalshoeken en over beleidsdomeinen heen mogelijk. En dat is ook nodig. Natuur en cultuur zijn in de praktijk onlosmakelijk met elkaar verbonden.
3. Nood aan beleid en goede voorbeelden
De koppeling tussen duurzame ontwikkeling en erfgoed krijgt nog te weinig aandacht. CAG en KIEN willen beleidsmakers, professionals en het publiek bewust maken van het belang van deze verbinding. Gelukkig zijn er in verschillende beleidsdocumenten en strategieën al aanknopingspunten om erfgoed een actieve rol te geven. Denk aan de Visie2050, de bijenstrategieën in Vlaanderen en Nederland, of de EU-biodiversiteitsstrategie, die bepaalt dat tegen 2023 minstens 10% van het landbouwareaal moet worden omgevormd tot biodivers landschap – waaronder ook hagen vallen. Toch is er meer nodig. Concrete best practices en visionaire streefbeelden zijn essentieel om een cultuuromslag te stimuleren. Ze laten zien hoe ons erfgoed op verschillende manieren kan bijdragen aan een duurzame toekomst en maken de weg vrij voor effectief beleid.
Als je een haag legt, als je ze regelmatig onderhoudt en scheert, dan vervult ze daarmee ook haar ecologische functies. Want ze bloeit, ze zorgt voor nestgelegenheid, ze zorgt voor nectar productie, ze zorgt voor alles.
- Dirk Cuvelier – heggenvlechter en oud-coördinator Regionaal Landschap Westhoek
4. Onderbouwen met onderzoek
Immaterieel erfgoed speelt een cruciale rol in het begrijpen van het landschap. Historische vormen van landgebruik en waterbeheer hebben niet alleen het landschap gevormd, maar brengen ook eigen ecologische waarden met zich mee. Heggen bijvoorbeeld fungeren als ecologische, groene verbindingswegen, rijk aan flora en een thuis voor tal van insecten en vogels. Imkers dragen op hun beurt bij aan de biodiversiteit door hun bijen te koesteren, en inheemse bloemen en drachtplanten aan te planten, wat zowel honingbijen als andere bestuivers ten goede komt.
Maar erfgoed beïnvloedt niet alleen de natuur. Het draagt ook bij aan de identiteitsvorming en sociale verbondenheid. Beoefenaars van traditionele praktijken zoals het heggenvlechten voelen zich sterk verbonden met het landschap en zijn trots op hun vakmanschap. Deze erfgoedpraktijk heeft dus een bredere impact dan enkel het behoud van landschapselementen.
Onderzoek naar deze effecten kan worden versterkt door samen te werken met erfgoedgemeenschappen. Citizen science projecten bieden een kans om hun kennis te benutten en zo bij te dragen aan innovatie en nieuwe wetenschappelijke inzichten op te doen over klimaatverandering.
Daarnaast biedt de geschiedenis ons ook gerichte ideeën over hoe we ons kunnen aanpassen aan een veranderende omgeving. Onderzoek naar de veranderende ecosysteemdiensten van het landschap leert ons ook hoe het landschap en onze omgang ermee evolueerde. Cultureel erfgoed valt vaak onder de ‘culturele ecosysteemdiensten’, maar speelt ook een rol in producerende en regulerende ecosysteemdiensten. Zo leveren heggen niet alleen een esthetische en historische meerwaarde, maar dragen ze ook bij aan klimaatadaptatie door koolstofopslag en het voorkomen van overstromingen, plagen en droogte.
Als je kan uitrekenen hoeveel koolstof er wordt opgeslagen en wat de bijdrage is van heggen aan het vermijden van allerlei schadeposten, zoals bijvoorbeeld de verspreiding van plagen, overstromingen of het tegengaan van effecten van droogte, dan kom je tot aanzienlijke bedragen per kilometer heg die die waarde vertegenwoordigen.
– Kenneth Rijsdijk – biogeograaf Instituut voor Biodiversiteit en Ecosysteem Dynamica - Universiteit Amsterdam
Besluit
Het integreren van immaterieel erfgoed in ontwikkeling, beheer, beleid en onderzoek vraagt een nieuwe manier van denken. Het daagt de conventionele denkpatronen en gevestigde waarden uit. Het themajaar ‘Behoud van Biodiversiteit’ maakt duidelijke dat er nog veel werk aan de winkel is: er is nood inspirerende praktijkvoorbeelden, verder onderzoek, bewustwording over en borging van immaterieel erfgoed van water en land, en aan een integrale, domeinoverschrijdende en participatief aanpak…. Immaterieel erfgoed van water en land heeft het landschap eeuwenlang gevormd. Laten we ervoor zorgen dat het ook in de toekomst een leidende rol mag spelen.
