Wereld Water Dag: de kracht van watererfgoed!
Water is overal. Water is van onschatbare waarde, voor ons lichaam, voedsel en planeet. Op Wereldwaterdag start daarom voor de vierde keer de Week van het Water (een initiatief van de Vlaamse Milieumaatschappij). Van 22 tot en met 31 maart plaatsen ze – samen met tal van partners en andere organisatoren – het waterrijke erfgoed in Vlaanderen in de kijker en streven zo naar een nog groter waterbewustzijn in Vlaanderen.
De veel te droge zomers, te lage grondwaterstanden, overstromingen en wateroverlast van de afgelopen jaren maken het ons duidelijk: waterbeheer is een erg belangrijke uitdaging waar we vandaag beter veel aandacht aan besteden. Verschillende immaterieel erfgoedpraktijken kunnen beleidsmakers en gemeenschappen inspireren om een antwoord te bieden op de uitdagingen van de klimaatverandering.
En laat dat nu net datgene zijn waar het internationale project ‘Water & Land. Immaterieel erfgoed en duurzame ontwikkeling’ voor staat. Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) en Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) onderzoeken hoe overgedragen kennis kan bijdragen aan een ecologische en klimaatrobuuste toekomst. Centraal staat het werken rond waterbeheer, biodiversiteit en bodem, met als rode draad het ecoburgerschap: mensen meer bewustmaken van hun omgeving, zodat ze meer bereid zijn om zich in te zetten voor duurzaamheid
Wanneer klimaatadaptatie gestoeld is op lokale tradities en gebruiken, stelt het lokale gemeenschappen in staat om zelf het heft in handen te nemen en verandering in gang te zetten. Het helpt ook om burgers te laten meebeslissen over de aanpak van klimaatadaptatie, waardoor het draagvlak voor beleidsbeslissingen wordt vergroot. — Kathleen Ferrier, voorzitter Nederlandse UNESCO Commissie
De kracht van traditionele graslandbevloeiing en watermolenlandschappen
In het themajaar ‘Waterbeheer’ namen we twee immaterieel erfgoedpraktijken onder de loep: traditionele graslandbevloeiing en het vakmanschap van de watermolenaar.
Hoewel bevloeien soms gezien wordt als een techniek van het verleden, zijn gemeenschappen eigenlijk met heel actuele dingen bezig.
– Eric Brinckmann, mede-beheerder in Het Lankheet
Wat is het?
Het bevloeien van grasland is een eeuwenoude landbouwtechniek, waarbij stromend water via sloten en greppels tot op het grasland wordt geleid met de bedoeling de groei te bevorderen en de hooiopbrengst te verhogen. Hierbij wordt enkel gebruik gemaakt van de zwaartekracht en de natuurlijke stroming. Bevloeien gebeurt vooral in de winter en het voorjaar. Het verhindert bevriezing, bestrijdt ongedierte, verbetert de bodemstructuur en voert mineraalrijk slib aan. Waar de praktijk vroeger het werk van boeren was, is het vandaag de dag een techniek die – althans in België en Nederland – door erfgoedgemeenschappen wordt beoefend en levend gehouden. Vaak bestaan deze groepen uitsluitend uit vrijwilligers, al dan niet met een achtergrond in natuurbeheer en -behoud.
Ook een watermolenaar is constant bezig met de waterloop en de omgeving van zijn molen. Watermolens hebben al sinds de middeleeuwen een belangrijke impact op het landschap. Door het opstuwen van water om te malen verandert zowel het peil van de beek als van het grondwater stroomopwaarts vanaf de stuw. Deze ingrepen zorgden ook voor een molenvijver en hogere waterstand stroomopwaarts. Op die manier werd een watermolenlandschap gecreëerd. Dat zijn natte en biodiverse landschappen, die ooit veel voorkwamen in Vlaanderen en zuidoost-Nederland. Watermolenlandschappen tonen hoe een natte omgeving er (opnieuw) kan uitzien en hoe deze beheerd kunnen worden.
Samen met de erfgoedgemeenschappen gingen CAG en KIEN op zoek naar een antwoord op de vraag: hoe kan een erfgoedpraktijk als graslandbevloeiing of de kennis over het beheer van watermolenlandschappen bijdragen aan een klimaatrobuuste toekomst?
Wat ontdekten we?
Graslandbevloeiing en de kennis over watermolenlandschappen bieden heel wat kansen voor de vernatting van de omgeving, koolstofopslag in de bodem en waterberging.
Traditioneel bevloeide weiden kunnen ecologisch duurzaam en klimaatrobuust zijn op verschillende manieren. Zo zijn deze vloeiweiden steeds soortenrijke graslanden, maar dat effect in biodiversiteit heeft een dieperliggende oorzaak. Immers, de biodiversiteit aan de oppervlakte hangt samen met die in de bodem. Hoe gezonder het bodemleven, hoe meer organische stof wordt omgezet, hoe meer er voor het plantenleven uit de bodem te halen is. De graslandbevloeiing zorgt dat het fosfaat-, stikstof-, kalium-, calcium- en humusgehalte van de bodem hoog is, en daarmee ideaal voor bodemleven en vruchtbaarheid. Daarenboven wordt door het jarenlang bevloeien een sliblaag gevormd, die op sommige plaatsen 10 tot 20 cm dik is. Deze sliblaag vermindert uitdrogingsverschijnselen van de bodem en zorgt voor een betere waterberging.
Het doel van de watermolen was vroeger niet het vernatten van de vallei en opstuwen, maar kan het vandaag wel zijn — Patrick Meire, professor Ecosysteembeheer
Voor de watermolens zijn er een aantal voor de hand liggende duurzame toepassingen, zoals het gebruik maken van de waterkracht om te malen, en de inzet in korte keten en lokale (bio)landbouw. Watermolens kunnen, met respect voor de erfgoedwaarden ook energie opwekken, al vergt die wel een constant stuwen wat niet overal mogelijk of wenselijk is. Het slim inzetten van het stuweffect van de watermolen biedt wel andere kansen. Vandaag zijn veel watermolens en de bijhorende stuwen verdwenen of inactief. Toch kunnen watermolens een interessante rol spelen in lokaal waterbeheer, naar vernatting van de omgeving of waterberging toe, en is het dus belangrijk om de kennis van de watermolenaar te waarderen. Die kennis kan vandaag immers ingezet worden om een bijdrage te leveren aan een duurzaam beheer van de natte natuur rondom de molen. Een dergelijke ‘nieuwe’ functie voor de molen, kan op termijn ook een betere bescherming voor zowel molen als landschap bewerkstelligen.
Hoe gingen we te werk?
Door middel van (digitale) dialoogtafels brachten CAG en KIEN samen met EGG noden en behoeften van duurzame ICE-praktijken in kaart. Een ontmoetingsdag bracht erfgoedgemeenschappen, onderzoekers en beleidsmakers met elkaar in contact, uit Vlaanderen en Nederland. Een interdisciplinaire klankbordgroep bood aanvullende insteken en contacten. Die bevindingen werden naast het internationale verhaal gelegd, op zoek naar parallellen en mogelijke stappen vooruit. Centraal stond hierin de samenwerking tussen projectpartners, en co-creatie met de erfgoedgemeenschappen. Dit bleek namelijk cruciaal om immaterieel erfgoed als hefboom te zien.
Met elkaar op zoek gaan is nodig. Wateropgaven en de noodzaak van boeren om met een andere manier met water om te gaan, matchen eigenlijk in veel gevallen wel. Wateropgaven kunnen leidend zijn, om bijvoorbeeld sloten met rietfilters te voorzien, en zuivering van het water mee te maken. Het is een kwestie van slim nadenken en samenwerken. — Eric Brinckmann, medebeheerder van het Lankheet
Een belangrijke doelstelling van het project Water & Land is om beleidsmakers, onderzoekers en natuurbeheerders attent te maken op de kansen die immaterieel erfgoed biedt en hoe deze praktijken mee het landschap hebben vormgegeven. Dat doen we aan de hand van een diverse output: twee brochures bieden meer diepgang, en op een laagdrempelige manier bieden we in vier podcastafleveringen en vijf korte filmpjes een korte kennismaking met de praktijken en hun ecologische voordelen. Dergelijke concrete én aantrekkelijke output helpen om een abstract thema als ‘immaterieel erfgoed en duurzaamheid’ bevattelijk te maken. Voor de verspreiding ervan steunen we op een internationaal en interdisciplinair partnernetwerk.
Internationaal momentum
Vandaag is de mogelijke rol van ICE en de traditionele kennis over water en land, biodiversiteit en natuur vaak nog onderbelicht. De beleidsmatige en wetenschappelijke scheiding tussen natuur en cultuur blijft sterk. Gelukkig is er onder invloed van de groeiende urgentie een wereldwijde kentering gaande. Het bewustzijn over de rol van cultuur in duurzame ontwikkeling groeit en immaterieel erfgoed kan een actieve rol spelen in klimaatadaptieve acties.
Internationale samenwerking is hierbij een cruciale factor. Daarom startten CAG en KIEN in 2023 samen met een tiental NGO’s binnen het ICH NGO Forum een Working Group rond ICH, Climate Change and the Environment om dit thema op de agenda van intergouvernementele organisaties en beleidsmakers te blijven plaatsen. Het groeiende internationale bewustzijn moet een groter draagvlak voor onderzoekers en beleidsmakers opleveren. Water & Land wil hierin internationaal inspireren en neemt hierin een actieve rol op door samen met partners wereldwijd in dialoog te gaan rond de gebruikte methodologieën en technieken die in het project aan bod kwamen. Die internationale inzichten koppelen we terug tot op het niveau van de lokale erfgoedgemeenschappen. Landelijke en internationale kennisuitwisseling staat centraal en die is per definitie domeinoverschrijdend: van cultuur naar natuur, van erfgoed naar wetenschap.
(immaterieel) erfgoed als hefboom voor een duurzamere toekomst
Erfgoed en bij uitbreiding de erfgoedsector kan wel degelijk een verschil maken. Door sectoroverschrijdend te werken, onderzoek en beleid te wijzen op het potentieel van erfgoed richting een duurzamere toekomst. Elke organisatie kan dingen in gang zetten, ook al lijken die op het eerste gezicht klein: of hoe een kleine rimpeling aan de basis kan liggen van een grote golf aan waterbewustzijn.
Wat kan je als (erfgoed)organisatie doen?
Ken je zelf immaterieel erfgoedpraktijken die verbonden zijn aan water en land? Laat het ons zeker weten! Geprikkeld om zelf aan de slag te gaan? We geven alvast enkele aanbevelingen mee.
- Breng duurzame immaterieel erfgoedpraktijken in kaart. Bekijk welke praktijken er in jouw (werk)omgeving worden beoefend en hoe deze zouden kunnen bijdragen in klimaatuitdagingen. Sluiten deze praktijken aan bij (lokale) klimaat- of milieudoelstellingen? Of beoefen je zelf misschien erfgoed dat kan bijdragen aan klimaatvraagstukken? Maak de praktijk zichtbaar, bijvoorbeeld door een registratie op immaterieelerfgoed.be of immaterieelerfgoed.nl
- Open het gesprek met mogelijke partners. Samenwerken en coproductie zijn cruciaal leerden we in het project Water & Land. Ga na wie er interessante partners kunnen zijn en bedenk wat de voordelen zijn van het inschakelen van erfgoed voor elk van die partners. Welke gezamenlijke belangen delen jullie?
- Documenteer en onderzoek praktijken verder vanuit historisch, ecologisch, biologisch, hydrologisch… standpunt. Hoe meer we te weten komen over deze praktijken, hoe beter. Ga in lokale archieven en literatuur op zoek naar de geschiedenis van een watermolen, of zet als bioloog, ecoloog, geograaf… eens een historische bril op.
- Maak beleidsmakers, natuurbeheerders, lokale gemeenschappen, jongeren warm voor dit klimaatrobuuste erfgoed. Erfgoed werkt verbindend, tussen mensen onderling, en tussen mens, natuur, cultuur en landschap. Door mensen te enthousiasmeren voor (lokaal) immaterieel erfgoed, kan de borging van immaterieel erfgoedpraktijken geholpen worden.
Het inbedden van immaterieel erfgoed in ontwikkeling, in beheer, in beleid en in onderzoek vereist een nieuwe blik. Het daagt de conventionele denkpatronen en gevestigde waarden uit. Het themajaar ‘Waterbeheer’ legt bloot dat er nog heel wat noden zijn: aan goede voorbeelden, aan verder onderzoek, aan sensibilisering over immaterieel erfgoed van water en land, aan borging van dat immaterieel erfgoed, aan beleid, aan domeinoverschrijdend en participatief beheer…. Immaterieel erfgoed van water en land is landschapsvormend en bepalend geweest. Laat het dit ook in de toekomst (mogen) zijn.
